Gustav kon soms van die rare vragen stellen

Gustav kon soms van die rare vragen stellen. Als ik hem niet van vroeger kende, had ik hem misschien als dorpsgek aanzien, anderen op straat staande houdend en vragen wat hun favoriete rechthoek was. Maar ik kende hem wel, in een ver verleden, toen hij nog professor Fechner was.

Ik had, in tussentijd, wel wat geruchten opgevangen. Hij zou – een paar jaar na zijn aanstelling in de fysica – oogproblemen hebben opgelopen bij zijn experimenten. Experimenten die het visuele systeem onderzochten. Wat een ironie. Hij had zijn positie moeten opgeven en zich helemaal moeten terugtrekken, lijdend aan zijn ziekte, tot in zijn bed.

Had die tijd op hem ingehakt? Kon dat die rare vraag verklaren?

Ik had echter ook gehoord over zijn wetenschappelijke comeback. Vanuit zijn bed kreeg hij plots inzicht in de relatie tussen het fysieke en het mentale. Een collega vertelde me bijvoorbeeld dat Gustav hem ooit vroeg twee gewichten vast te houden. Er is een bepaald verschil in gewicht nodig voordat wij het kunnen waarnemen. Hoe groot dat verschil moet zijn, hangt echter af van het gewicht. Bij lichte gewichten kunnen mensen een kleiner verschil waarnemen dan datzelfde verschil tussen twee zwaardere gewichten – en dit verliep volgens een bepaalde formule. De relatie tussen het fysieke en het mentale kon plots experimenteel benaderd worden, inclusief grafieken en wetten – een grote doorbraak. De psychologische wetenschap en het pasgeboren domein van de psycho-fysica waren klaar voor de wereld.

Hadden die rechthoeken daar iets mee te maken?

Waarschijnlijk. Nu hij toegang had tot het bestuderen van de menselijke geest, kon hij ook één van de meest mysterieuze aspecten daarvan onderzoeken – die van de ervaringen van schoonheid, lelijkheid en het esthetische. Die eenvoudige vraag over de rechthoek, kon hem kwantitatief inzicht geven in de theorieën die door filosofen al eeuwen naar voor werden gebracht. Hij besloot waarschijnlijk eens te gaan kijken wat die hype rond de gulden snede waard was. Gustav werd zo dus ook grondlegger van nog een nieuwe subdiscipline – de empirische esthetiek.

Dus toch geen dorpsgek. Gewoon weer zo’n gedreven wetenschapper die niet genoeg nam met de wetten van de fysica, maar nu ook de wetten van de menselijke geest en zelfs de schoonheid volledig wou doorgronden. Dat dacht ik – nadat ik een brede rechthoek aanwees – en mijn weg naar huis vervolgde. Moest nu echt alles, zelfs de schoonheid, in een strakke wetenschappelijke formule omgezet worden? Waar was dan nog de verwondering, het mysterie, het ongrijpbare?

Maar toen herinnerde ik me weer die andere teksten – onder zijn pseudoniem ‘Dr. Mises’. Poëtisch, humoristische en filosofische ideeën met fantastische titels, zoals ‘Over het innerlijke leven van planten’ of ‘De vergelijkende anatomie van engelen’ en ‘Het kleine boek over leven na de dood’.

Daarin schreef hij ‘Mensen leven niet één keer op aarde, maar drie keer: De eerste fase van het leven in een continue slaap; de tweede fase afwisselend tussen slapen en wakker zijn; de derde, voor altijd wakker.’

Toen ik later hoorde dat hij overleden was, dacht ik hier aan terug. Ik wou dat ik het leven eens één keer door zijn gedachten en – door de wetenschap geteisterde – ogen had kunnen zien. Ideeën die in planten rondzweven, engelen, wetten van schoonheid, lichaam en geest, allemaal met elkaar verbonden. Alles vol leven – zelfs de dood.

Hij zou hebben aangegeven dat ik dit niet alleen maar hoef te wensen, dat dit zomaar mogelijk was. Dat de doden nog steeds voortleven, denkend en belevend door ons, als eeuwig wakkere creatieve individuen.

Door wiens ogen ga jij het leven bekijken vandaag?

En wat is jouw lievelingsrechthoek?

Gustav Theodor Fechner (1801-1887) was een Duits geleerde. Hij studeerde geneeskunde en werd professor in de fysica, maar ontwikkelde een oogprobleem tijdens het bestuderen van kleur en perceptie, waardoor hij zich moest terugtrekken en zelfs aan bed gekluisterd was. Hij werd nadien grondlegger van de psycho-fysica, en daarmee ook van de experimentele psychologie. In 1876 publiceerde hij ‘Vorschule der Aesthetik’ en was daarmee meteen ook grondlegger van de empirische esthetiek. Daarnaast schreef hij ook poëtische, humoristische en filosofische ideeën neer, o.a. onder het pseudoniem ‘Dr. Mises’. Ook vandaag blijven zijn ideeën doorleven, onderzoekers maken nog steeds gebruik van de methode van de psychofysica en binnen de empirische esthetiek vraagt een enkele onderzoeker nog steeds aan zijn deelnemers welke rechthoek hun voorkeur heeft.

Text and photograph – © Nathalie Vissers