Serendipiteit en Fotografie

Dit artikel verscheen in de catalogus van de tentoonstelling PhotoTWENS 2017

In een brief naar een vriend vond de Britse schrijver en politicus Horace Walpole in de 18^e eeuw het woord serendipity (Nederlands: serendipiteit) uit. Een kleine eeuw later ontstond de fotografie. Wie had kunnen denken dat dit specifieke woord zo goed zou aansluiten bij die specifieke activiteit?

Serendipiteit – of de kunst een ongezochte vondst te doen

Horace Walpole was een interessant man. Hij verschilde van zijn tijdsgenoten door zijn gevoeligheid en timide persoonlijkheid. Hij had interesses die anderen vreemd of triviaal vonden en voegde ideeën bijeen die schijnbaar niet bij elkaar hoorden. Toch werd hij niet beschouwd als eenzame excentriekeling. Hij had het talent om zijn vreemde interesses te cultiveren én om die op een originele manier naar anderen over te brengen.

Walpole drukte in die tijd zijn originaliteit uit via taal.In onze tijd zou hij een goede fotograaf kunnen zijn. Gaat de fotografie namelijk niet ook hierover? Het duiken in de eigen interesses, nieuwe associaties leggen, dingen op een unieke manier bekijken en dit dan op zo’n enthousiaste manier naar buiten brengen dat anderen spontaan meegenomen worden in die interesse of dat verhaal?

In één van Walpoles brieven vinden we dus het woord serendipiteit. Het woord was afgeleid uit Walpoles herinnering aan een oud Perzisch verhaal: de drie prinsen van Serendib (het huidige Sri Lanka). De drie prinsen werden na hun uitgebreide scholing op reis gestuurd, om hun boekenwijsheid aan te vullen met praktische wijsheid. Doorheen het verhaal wordt de grote observatiekracht van de zonen duidelijk. Ze observeren aandachtig, maken subtiele inferenties en beleven dankzij deze eigenschappen allerlei avonturen.

De oorsprongkelijke bron voor het woord serendipiteit lijkt dus nauw aan te sluiten bij aandachtig observeren. Is dit niet net ook de belangrijkste vaardigheid van een goede fotograaf? Fotograferen begint altijd bij observeren. Het is ook plezier beleven aan het kunnen vastleggen van een bepaalde observatie of een reeks observaties, in al hun kleur en eigenheid.

Walpole gebruikt het woord serendipiteit voor momenten waar toeval en scherpzinnigheid leiden tot het vinden waardevolle informatie waar men niet naar op zoek was. Later krijgt het woord een eigen leven. Meestal wordt een combinatie van diezelfde elementen aangehaald. Zo beschrijft men het soms als de kunst een ongezochte vondst te doen.

Toch is het niet alleen toeval. Men moet ook openstaan om de waardevolheid van een bepaalde observatie in te zien, het verband te zien dat anderen niet zagen. Hier speelt dus opnieuw opmerkzaamheid mee, maar ook de intelligentie om verschillende kennisbronnen met elkaar te verbinden.

Fotografie en serendipiteit – of hoe enkel durvers vinden wat ze niet zoeken

Serendipiteit blijkt dus een samenkomst van intelligentie, kennis, voorbereiding, observatie, openheid, toeval en intuïtie. In dit krachtenveld ligt volgens mij ook de beste fotografie.

Enerzijds is er voorbereiding en kennis. Die zorgen ervoor dat je later de waardevolheid van een toevallige ontdekking kan inschatten. Beheers de technieken, leer je camera kennen, doe kennis op over de geschiedenis van de fotografie of de plaats van de fotografie binnen een ruimere context, leer wat je moet leren. Deze tips zijn veelgebruikt om beginnende fotografen aan te moedigen hun werk te verbeteren.

Is dit echter alles? Is een technisch correcte, goed gecomposeerde foto alles waar we naar streven? Is dat de magie van de fotografie? Ik denk het niet.

Deze voorbereiding, kennis en techische kracht moet gekoppeld worden aan die andere, minstens even belangrijke aspecten, van serendipiteit. Toeval, openheid en intuïtie. Openstaan voor gelukkige toevalligheden, mogelijkheden zien in dingen die anders lopen dan verwacht, elementen combineren die niemand anders zou combineren.

Doe de voorbereiding, doe de kennis op, leer de technieken, maar laat dit tijdens het fotograferen zelf niet de focus zijn. Houd een open geest, heb plezier in het observeren, zie die toevallige samenkomsten, gebruik je intuïtie.

Een besluit om serendipiteit toe te laten in de fotografie is een moedig besluit. Dit pad is alleen voor durvers. Alles kan anders lopen dan voorspeld. Je kan, ondanks alle voorbereiding, nooit met zekerheid weten welk resultaat je zal verkrijgen of hoe de wereld zal reageren wanneer jij jouw werk deelt.

Vertrouwen is dus de boodschap. Vertrouwen in het geheel van kennis, vaardigheden en ervaringen die jouw unieke manier van kijken bepalen. Vertrouwen dat de dingen, zelfs als ze helemaal anders lopen dan verwacht, wel tot iets zullen leiden. Iets nieuws, iets onverwachts, iets waarvan je nooit wist dat je het zocht.

Fotografie is een prachtige acitiviteit, net zoals serendipiteit een prachtig woord is. Ik hoop dat jullie nog vaak vinden waar je niet naar op zoek was. En dat wij deelgenoot mogen uitmaken van de interessante fotografische werken die hieruit ontstaan.

Voetnoot: De informatie over de oorsprong van het woord serendipiteit is gebaseerd op Merton & Barber (2004). The travels and adventures of Serendipity: A study in sociological semantics and the sociology of science. Princeton University Press.